MANTIKTA KAVRAM VE TÜRLERİ

1. Kavram ve terimin tanımı:

Kavram, bir nesnenin zihindeki tasarımıdır. Terim ise, kavramın dille ifade edilmesidir. Kavramı hayalden ayırmak gerekir. Hayal özel nesnelerle ilgilidir, belli bir nesnenin belli bir andaki tasarımıdır. Kavram ise geneldir. Örneğin, insan hayali belli bir durumdaki insanı görür gibi zihinde canlandırmadır. İnsan kavramı ise bir sınıfı ifade eder. İçine birçok bireyler girer.

2. Kavram Çeşitleri :

Kavram çeşitleri aynı zamanda terim çeşitlerini de ifade eder.

1. Tek Tek Ele Alındığında ( Niceliklerine göre)

a. Tümel kavramlar : Kavramın bir sınıfın bütününü ifade etmesidir. İnsan, şehir, tüm canlılar gibi.

b. Tikel kavramlar : Kavramın bir sınıfın bir kısmını ifade etmesidir. Bazı şehirler, bir kısım insanlar, birkaç ağaç gibi.

c. Tekil kavramlar : Kavramın tek bir bireyi ifade etmesidir. Bu ağaç, Ankara gibi.

d. Somut kavramlar : Kavram bir nesneyi, bir varlığı ifade ediyorsa somuttur. İnsan, kırmızı, ağaç gibi.

e. Soyut kavramlar : Kavram belirli özellikleri ya da bir oluş bildiriyorsa soyuttur. İnsanlık, beyazlık, yiğitlik gibi.

f. Kollektif kavramlar : Bir grubu ifade edip grupta gerçekleşen kavramlardır. Meclis, ordu, sendika gibi.

g. Distribütif kavramlar : Bireyler grubunu ifade eden ve hem grubu hem de grubun her bir bireyini ifade eden kavramlardır. İnsan, asker memur, işçi gibi.

Pozitif ve negatif kavramlar

Kavramların bu şekilde sınıflandırılması İngiliz mantıkçı Demorgan tarafından yapılmıştır. Örneğin insan pozitif, insan olmayan negatiftir.

Birbirleri ile olan ilişkileri bakımından

Özlük kavramlar : Bir kavram diğer bir kavrama yüklendiğinde, bu kavram yüklenilen kavramın özünde olup yalnızca ona ait bir özellik gösteriyorsa, yüklenen kavram yüklenilene göre özlük kavramdır. Örneğin , “İnsan akıllıdır.” önermesinde “akıllı” kavramı “insan” kaqvramına göre özlük kavramdır.

İlintilik kavramlar : Bir kavram diğer bir kavrama yüklendiğinde, yüklenen kavram yüklenilenin özüne ait olmayıp ilintisine aitse, yani gösterdiği özellik diğer kavramlarda da bulunuyorsa, yüklenen kavram diğerine göre ilintilik kavramdır. Örneğin, “İnsan duyguludur.” önermesinde “duygulu” kavramı "insan" kavramına göre ilintilik kavramdır.

3. Kavramlarda içlem ve kaplam :

Bir kavram içine aldığı bireylerin ortak özellikleri durumunda ise ve onları kapsamı içine alıyorsa, o kavram kapsadığı her bir kavramın içlemi durumundadır.

Bir kavramın kapsadığı ve içlemi olduğu her bir kavram o kavramın kaplamı durumundadır. Örneğin,” çam,” “kavak,” “çınar” kavramları “ağaç” kavramının kaplamı durumundadır. “Ağaç” kavramı ise diğer kavramların içlemi durumundadır.

- İçlem ve kaplam birbiriyle ters orantılıdır. Biri artarsa, diğeri azalır.

- Birbirleriyle anlam bağlantısı bulunan kavramlar arasında içlem – kaplam ilişkisi bulunur.

- İçlem durumunda olan kavram kaplam olan kavramlara göre daha soyut ve geneldir. Kaplam durumunda olan kavramlar ise içlem olan kavramlara göre daha somut ve özeldir.

4. Kavramlar Arası İlişkiler :

İki kavram arasında dört türlü ilişkiden biri bulunur. Bu ilişkiler şunlardır:

1) Eşitlik İlişkisi

İki kavramdan her biri diğerinin tüm bireylerini karşılıyorsa (içine alıyorsa), aralarında eşitlik ilişkisi bulunur. Örneğin, ‘canlı’ kavramı ile ‘solunum yapma’ kavramı arasında eşitlik ilişkisi vardır.

Bu ilişki şöyle gösterilebilir:

Her canlı solunum yapar

Her solunum yapan canlıdır.

2) Ayrıklık ilişkisi

İki kavramdan her birinin diğerinin hiçbir bireyini içine almaması durumunda aralarında ayrıklık ilişkisi bulunur. Örneğin, ‘hayvan’ kavramı ile ‘bitki’ kavramı arasında ayrıklık ilişkisi bulunur.

Bu ilişki şöyle gösterilebilir:

Hiçbir hayvan bitki değildir.

Hiçbir bitki hayvan değildir.

3) Tam girişimlik İlişkisi

İki kavramdan yalnız biri diğerinin tüm bireylerini içine alıyorsa, aralarında tam girişimlik ilişkisi bulunur. Örneğin, ‘çiçek’ kavramı ile ‘bitki’ kavramı arasında tam girişimlik ilişkisi bulunur.
Bu ilişki şöyle gösterilebilir:

Tüm çiçekler bitkidir.

Bazı bitkiler çiçektir.

4) Eksik girişimlik İlişkisi

İki kavramdan her biri diğerinin bazı bireylerini içine alıyorsa, aralarında eksik girişimlik ilişkisi bulunur. Örneğin, ‘bayan’ ve ‘öğretmen’ kavramları arasında eksik girişimlik ilişkisi bulunur.

Bu ilişki şöyle gösterilebilir:

Bazı bayanlar öğretmendir.

Bazı öğretmenler bayandır.

5) Beş tümel

Mantıkta beş tümel olarak şu kavramlar belirtilmektedir: Cins, tür, ayrım, özgülük ve ilinti.

1. Cins

Altında türlerin sıralandığı kavramdır. Cins olan kavram, kendisiyle ilişkili olan kavramlara göre kaplamı daha fazla durumda olan kavramdır.

Cins olan kavram çeşitlere ayrılabilir:

Yakın Cins: Bir türün hemen üstünde bulunan cinse yakın cins denir.

Uzak cins: Bir türün hemen üstünde bulunan cins yoluyla bağlı olduğu cinslere uzak cins denir.

Cinsin dereceleri: En üstte bulunan cinse üstün cins, altında ise başka cins bulunmayana aşağı cins, her ikisi arasında bulunanlara da orta cins denir.

2. Tür

Cins altında sıralanan ve cinsin öz bakımından kendisine yüklendiği kavram ya da kavramlardır. İki terimden kaplamı daha az olana da tür denir.

Türün çeşitleri

Özel tür ve göreli tür diye ikiye ayrılır.

Özel Tür: Tür olmakla cins olmayan yani artık türlere bölünmeyen türe denir.

Göreli Tür: Tür olmakla cins de olabilen türe göreli tür denir.

İnsan özel türdür; çünkü altında başka tür yoktur. Canlı ise göreli türdür.

3. Ayrım

Her türün cinsten farklı olarak kendine ait ayırımları vardır. Bir cins içindeki türler ayrı özellikler taşırlar. Türler de bu özelliklere göre farklılaşırlar.

Örneğin, cisim ve ruh, cevherin iki türüdür. Cisimde birinci olarak görülen özellik mekanda yayılım, ruhunki ise düşüncedir. Öyle ise cismin ayrımı yayılım,ruhun ayrımı ise düşüncedir.

4. Özgülük

Özgülük, bir türe ait olan ve zorunlu olarak ayrıma bağlı bulunan özelliktir. Örneğin; "konuşmak" insan kavramının özgülüğüdür.

5. İlinti

Bir kavramın gösterdiği özellik çeşitli türlerin birlikte özelliği ise, o özellik bir türün ilintisi olur. Örneğin, ‘uyumak’ insan kavramının ilintisidir.