26 Nisan 2013
Heyecan verici aylık dergi Freeman'in (Özgür İnsan) (fee.org) Mart 2013
sayısında küçük fakat çok ilginç ve aydınlatıcı bir yazı okudum.
Sanıyorum bu karşılaştırma piyasaların nasıl çalıştığını ve niçin daha etkili, başarılı ve muhtemelen daha iyisi bulunamayacak bir toplumsal koordinasyon olgusu ortaya çıkardığını anlamaya katkı sağlayabilir.
Galles'in makalesi Wikipedia Foundation'ın idarecisi Sue Gardner'in Wikipedia hakkında aktardığı bilgiler ve yaptığı yorumlarla başlıyor. Gardner ansiklopedinin insanlık tarihindeki en büyük işbirliği çabalarından biri olduğunu ve beşerî işbirliğini yeni seviyelere yükselttiğini söylüyor.
Bu kadar çok sayıda farklı insanı barış içinde bir araya getiren bir başka çaba bilmediğini ve ansiklopedinin daha şimdiden dünyanın bilgi altyapısının vazgeçilmez bir parçası olduğunu ekliyor. Gardner'ın övgülerinde çok haksız olmadığını Wikipedia'yı takip eden ve kullanan herkes teslim edecektir.
Galles'in verdiği bilgilere göre, Wikipedia dünyadaki en popüler genel referans sitesi. 365 milyonu aşkın okuyucusu, 285 lisanda 24 milyon makalesi (İngiliz dilinde 4,1 milyondan fazla) var. Bu internet ansiklopedisine her gün yaklaşık 800 yeni makale ekleniyor.
Galles diyor ki, binlerce işbirlikçisiyle (katkıda bulunanıyla) Wikipedia insanlar arasında işbirliğinin güzel bir örneğidir. Galles'in bu tespitte çok haklı olduğu açık. Ancak, yine onun işaret ettiği üzere, daha iyisi var. Serbest piyasalar dünyadaki herkesi, üstelik işbirliği yapmaya niyet etseler de etmeseler de, hatta birbirlerinden nefret ediyor bile olsalar, iletişim ve işbirliği içine sokar.
Bu gazetede daha önceki bazı yazılarımda bundan bahsetmiş ve örnekler vermiştim. Meselâ, piyasada mal ve hizmet üretme faaliyetlerinin ateistlerle müminleri işbirliği içine soktuğundan söz etmiştim. Piyasanın bunu nasıl sağladığını ve bunun genel olarak toplumsal hayat için ne anlama geldiğini Galles'in yazısından yararlanarak açıklamaya çalışalım.
Piyasalarda her piyasa katılımcısının tercihleri ve değerleri ekonomik süreçlerin sonuçlarına eklenir. Almak ve satmak isteyen herkes, bunu gönüllü olarak yapar. Bu esnada, satıcılar sattığı şeye aldığı şeyden daha az değer verdiğini gösterir.
Bu tür işlemlerle mallar ve hizmetler onlara daha yüksek fiyatlar verenlere ilâveten daha yüksek değer verildikleri biçimlere, mekânlara ve zaman periyotlarına doğru da akarlar. Bu mübadeleler kendi menfaatleriyle ilgili aktörlerin karşılıklı rızalarıyla vuku bulur.
Ve bu Wikipedia'nın gerçekleştirdiğinden çok daha geniş, kapsamlı ve hızlı bir işbirliğini ortaya çıkartır. Bunun bir anlamı da, bilginin kullanılması ve koordine edilmesidir. Bunu fiyat mekanizması sağlar. Fiyat mekanizması bir bilgi genişletme, aktarma ve koordine etme sürecidir.
Piyasalar, başlangıçta yalnızca bir tek kişinin bildiği bilgiyi bile, kişinin niyeti bilgisinden başkalarını veya bazılarını yararlandırmak olmasa dahi, kullanabilir; zira, bireyin kişisel çıkar arayışına dayanan piyasa davranışı, kişinin niyetinden bağımsız olarak, bu bilgideki değişiklikleri ilgililere ileten fiyat değişikliklerinde yansıtılacaktır.
Wikipedia'da sunulan bilginin kaynaklarını takip etmek mümkündür; ancak, piyasalarda öylesine çok bilgi vardır ki, bunların toplamı insanın kavrama ve analiz etme gücünü aşar. Bu bilginin çoğu geçicidir, hatta ifade edilemezdir–kelimelere dökülemezdir.
Bu bilgi okyanusu içinde hangi ekonomik işlemi yapacağımıza karar vermek için gerekli bilgiyi nasıl elde ederiz? Piyasalar bilgiyi ekonomize eder, bizi kimin niçin, ne zaman, nasıl ve ne istediğiyle ilgili karmaşık bilgi yığınıyla meşgul olma külfet ve mecburiyetinden, bize yalnızca fiyat değişikliklerini ileterek kurtarır.
Bunu yapan sistem, muazzam bir sistemdir, ama muayyen bir aklın ürünü değildir, kendiliğinden doğan bir düzendir. F. A. Hayek'in işaret ettiği üzere, piyasa ekonomisi sistemi insanın kasıtlı dizaynının sonucu olsaydı, bunu insan aklının en büyük icatlarından biri olarak kabul etmek ve övgüyle anmak gerekirdi.
Piyasaların Wikipedia'dan bir farkı, piyasaların tek bir hedefin peşinden koşmamasıdır. Wikipedia tek bir amaç etrafında sosyal işbirliği sağlarken, piyasalar bireylerin birbirlerinden çok farklı ve sınırsız sayıda amaçları etrafında sosyal işbirliğini sağlar.
Dolayısıyla, piyasa, bütün dünyanın enformasyon altyapısı için çok daha önemli ve vazgeçilmezdir. Ancak, piyasaların Wikipedia'ya nispetle bir dezavantajı vardır. Piyasanın sağladığı sosyal işbirliği devletler tarafından fiyat taban ve tavanları, vergi ve sübvansiyonlar, korumacılık (tarifeler, kotalar ve bunların dışındaki ticaret engelleri) ve regülasyonlarla devamlı müdahaleye maruz bırakılıyor.
Galles'in dediği gibi, Wikipedia, şüphe yok ki, büyük bir başarı hikâyesi. Wikipedia çeşitliliğe sahip, barışçıl ve işbirliğini teşvik edip kolaylaştırıcı. İnsanlar gitgide daha çok bilgi edinmek için Wikipedia'ya dayanıyor.
Ancak, Wikipedia ne insanlığın en büyük işbirliği alanı ne de faydalı bilgilerin en büyük kaynağı. Bu vasıflara asıl sahip olan piyasalar. Ne yazık ki Wikipedia her kesimden tebrik alır takdir görürken, piyasalar çoğu zaman yeterince anlaşılmıyor ve övülmüyor.
Tam tersine, anlamsız eleştirilere, kısıtlamalara, zararlı ve barbarca saldırılara maruz bırakılıyor. Böyle yapanlar, bir anlamda, insanlığın bindiği dalı kesiyor. Bu acı hakikat, piyasa ekonomisinin ne olduğundan ve insanlığa katkısından haberdar kimselerin piyasayı insanlara anlatmakta çok daha gayretli olmasını zorunlu kılıyor.
a.yayla@zaman.com.tr
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder